مواردی که باید توسط نمایندگان در تصویب بودجه اعمال گردد

به گزارش تابناک کهگیلویه و بویراحمد، فرامرز پژوه فعالی سیاسی ، اجتماعی و کارشناس حوزه نفت و گاز طی یادداشتی در مورد بودجه حفاظت محیط زیست نوشت :

کم آبی، تخریب جنگل ها، فرسایش خاک، آلودگی‌هوا، تولید زباله خانگی، فاضلاب شهری و صنعتی و فرسودگی ناوگان حمل ‌و نقل عمومیاز مهم‌ترین بحران‌های زیست محیطی کشور به شمار می‌آیند که انتظار می‌رود برای گذر از آن‌ها علاوه بر ایجاد تغییرات اساسی در تفکرات، طرح ها و نگرش ها، آموزش، فرهنگ‌سازی، اطلاع‌رسانی، منابع و هزینه‌های لازمهدر بودجه سالانه دولت اختصاص پیدا کند.

1:تخریب جنگل‌ها و مراتع

بر اساس آمارها و اطلاعات کارشناسان و متخصصین، جنگل‌ها و مراتع ایران بدلیلعوامل مختلف از جمله آتش‌سوزی، قطع بی‌رویه درختان برای صنایع چوب، تولید زغال، آتش‌سوزی (در بازه زمانی سال 1390 تا 1400 بالغ بر 238 هزار هکتار از جنگل‌ها و مراتع کشور بدلیل آتش‌سوزی و نبود امکانات اولیه از بین رفته اند)، احداث صنایع،ویلاسازی و راه و جاده‌سازی و.. رو به نابودی هستند، که در صورت تداوم این رویه تا 50 سال آینده چیزی از جنگل ها و مراتع ایران باقی نخواهد ماند. حدود 50 درصد (8 میلیون هکتار) از جنگل‌های کشور در چهار دهه اخیر از بین رفته‌اند.

2: برداشت بی‌رویه آب‌های زیر‌زمینی و درنتیجه خشکاندن رودخانه‌ها و دریاچه‌ها

منابع زیرزمینی آب، بخش تجدیدناپذیری است که طی میلیون ها سال در سفره‌هایزیر‌زمینی انباشته شده‌اند. مطابق برآوردهای کارشناسی، حجم آب‌های تجدید ناپذیرایران به میزان 500 میلیارد مترمکعب (200 میلیارد متر‌مکعب آب‌شیرین و 300 میلیارد متر‌مکعب آب‌شور) که یادگاری قدمت 7000 ساله فلات ایران می‌باشد، تشکیلشده است.

با توجه به روند روزافزون بهره‌برداري از اين منابع و همچنين بهره‌برداري‌هاي غيراصولي از منابع زیر‌زمینی در چند دهه گذشته، عدم اعمال مديريت صحيح و اصولي بر منابع آبیعلاوه بر پيامدهاي جبران‌ناپذير اقتصادي، اجتماعي و زيست محيطي، منجر به افزایش حجم برداشت از ذخاير استاتيك آب‌های زیر‌زمینی کشور به بيش از ۱۶۰ ميليارد مترمكعب شده است. این حجم معادل 80 درصد از منابع آبی شیرین زیر‌زمینیکشور را تشکیل می‌دهد. تعداد چاه‌های مجاز و غیر‌مجاز حفاری شده از سال 1350 تا1400 (شکل 1) نشان‌دهنده وضعیت نگران‌کننده‌ای است که ایران را تبدیل به یک آبکش بزرگ نموده است.

برداشت بی‌رویه از منابع زیر‌زمینی تجدید ناپذیر، تغییر در میزان آب ورودی به دریاچه‌ها به دلیل احداث ساخت سدهای متعدد و بی‌حساب و کتاب در مسیرها، کشاورزیناکارآمد، سوء مدیریت و عطش توسعه، انتقال آب، احداث صنایع آب بر در مناطق خشکو نیمه‌خشک، از عوامل مهم خشک شدن دریاچه‌ها و رودخانه‌ها نامبرده می‌شود. تحت تاثیر این عوامل، منابع آبی زیرزمینی کشور به خطر افتاده است و برای حفظ این منابع باید اقدامات جدی و اصلاحات سازننده در مدیریت منابع آبی صورت گیرد. 

3: فرسایش‌خاک

کشور ایران در زمینه فرسایش‌خاک رتبه یک در بین 195 کشور دنیا دارد، میانگینسالیانه فرسایش‌خاک در جهان 2.2 تن در هکتار است. اما در ایران میانگین سالانه فرسایش‌خاک حدود 16.5 تن در هکتار است، که بیش از هفت (7) برابر میانگین جهانی است. این نشان می‌دهد که فرسایش خاک در ایران بدلیل تغییر کاربری اراضی و عوامل دیگر از جمله ساخت و سازهای بی رویه، دفن زباله به روش سنتی و برداشت غیر متعارف از منابع، بطور نامناسب انجام می‌شود. 

این مساله یک مشکل پیچیده است که نیازمند رویکردها و راهکارهای بلند‌مدت است. حفظ و بهبود کیفیت خاک نیازمند اقدامات متنوعی است که در طول زمان اثرگذاری داشته باشند. باید به ساختارهای بی رویه، مدیریت شیوه‌های دفن زباله، کشاورزی سنتی، کنترل برداشت منابع و سایر عواملی که منجر فرسایش‌خاک می شوند، توجه ویژه‌ای شود. 

باتوجه به اهمیت حفظ خاک و مقابله با فرسایش، باید از روش‌های پایدار و مناسب در مدیریت زمین و مصرف منابع طبیعی استفاده کرد. این شامل مدیریت بهینه زمین‌ها، اصلاح روش‌های کشاورزی، حفظ منابع آب و اجرای طرح‌های مناسب جهت کنترل فرسایش خاک است. همچنین آموزش و افزایش آگاهی عمومی نیز از اهمیت بالایی برخوردار است. این تلاش‌ها در طول مدت زمان طولانی به حفظ و بهبود وضعیت خاک و کاهش فرسایش کمک خواهد کرد. 

4: تولید زباله خانگی، فاضلاب شهری و صنعتی 

کشور ایران در زمینه تولید زباله رتبه 17 در بین 195 کشور دنیا دارد. کشور ایران با تولیدمیانگین 5 برابر وزن خود و بطور متوسط پنج برابر میانگین جهانی، به میزان روزانه 50 میلیون کیلوگرم (سالانه 18 میلیون تن) زباله خانگی، 60 میلیون تن نخاله ساختمانی، 50 هزار تن گاز گلخانه ای و 10 میلیون متر مکعب شیرابه زباله‌ها تولیدمی‌کنند، اما تنها 5 درصد از آنها بازیافت می شود. این حجم از زباله‌ها موجب از بینرفتن هکتارها زمین و جنگل و بارش باران‌های اسیدی می‌شود.

یکی از راهکارهای مورد استفاده در دنیا برای حفاظت از منابع آب انجام می‌شود،استفاده چند باره از آب و تصفیه فاضلاب است. اما متاسفانه در کشور ایران، این چرخه استفاده از تصفیه فاضلاب در کشور ایران بسیار کند پیش می‌رود و این می‌تواند عوارض جدی و جبران ناپذیری برای محیط زیست داشته باشد. 

علاوه بر این، در کشورهای دیگر جهان، حدود یک تریلیون دلار ضایعات مواد غذایی و کشاورزی وجود دارد و سهم کشور ایران در این مبلغ حدود 3 درصد (حدود 30 میلیارد دلار) است. این میزان زیاد ضایعات مواد غذایی و کشاورزی نشان می‌دهد که نیازمند تلاش‌های بیشتر جهت کاهش ضایعات و بهره‌وری بهتر از منابع موجود است. 

5: آلودگی هوا

ایران بعنوان ششمین کشور بزرگ تولید‌کننده گازهای گلخانه‌ای در جهان شناخته شده است. آلودگی هوا مسئله‌ای جهانی نیست، بلکه یک مسئله محلی است که تاثیرات آن برمیلیون‌ها شهروند ایرانی و سلامت آنها قابل مشاهده است.

اقتصاد ایران، با تولید ناخالص داخلی کمتر از چین، اما با شدت انتشار کربن سه برابر بیشتر از کشور چین، در مقایسه با این کشور عملکرد ضعیفی در حفاظت از محیط زیست دارد. فن‌آوری‌های صنعتی قدیمی، خودروهای بی‌کیفیت، سوزاندن گاز و فقدان استانداردهای حفاظت از محیط‌زیست، عدم مهارت‌های مدیریتی، نبود کمک‌های مالیمناسب و بی‌توجهی دولت به اصلاحات زیست محیطی که عملکرد ضعیف ایران در اینزمینه را توجیه می‌کنند. از بین ده کشور با بیشترین میزان انتشار کربن در جهان،ایران تنها کشوری است که برنامه‌ای مشخص برای کاهش تولید گازهای گلخانه‌ای ندارد. این برنامه یکی از شاخص‌های است که سرمایه‌گذاران و موسسات مالی جهانی برایارزیابی سرمایه‌گذاری خود در نظر می‌گیرند. 

شکل 1: تعداد چاه آب حفر شده با پروانه برداشت از سال 1357 تا 1400(هزار حلقه)

بطور کلی در کشورهای پیشرفته دنیا و در حال توسعه، بودجه زیست محیط یکی از اولویت‌های اصلی آنها محسوب می‌شود. بودجه دولت ها در بخش زیست محیط باید در دو بخش تحلیل شود (بخش مستقیم و بخش غیرمستقیم یا پنهان). در بودجه مستقیم، سازمان‌های محیط‌زیست بخش از منابع مالی دولت را در اختیار می‌گیرند و براساس وظایف قانونی خود، این بودجه را مصرف می‌کنند. که به آن‌ها محول شده، این بودجه‌ها هزینهمی‌شوند. اما بخش بسیار مهم‌تری از بودجه، بودجه غیر مستقیم با پنهانمحیط زیست است که مربوط به تعهد دولت‌ها در حفظ محیط‌زیست و مقابله با تغییرات اقلیمی، آلودگی هوا و سایر مسائل زیست محیطی است. برای درک بهتر وضعیت زیست محیطی، می توان به مقایسه بودجه مستقیم اختصاص یافته در چند کشور مختلف در سال 1402 (2023-2024) پرداخت (شکل2). این مقایسه می تواند به ما کمک کند تا اهمیت سایر کشورها به زیست محیط را بهتر درک نمائیم. 

شکل 2: مقایسه بودجه مستقیم زیست محیط چند کشور در سال 1402

بودجه غیر مستقیم (پنهان) در زمینه زیست محیطی، به منظور تصمیم گیری درباره اولویت‌بندی پروژه‌های عمرانی و اقتصادی براساس شرایط محیط زیستی در کشورها استفاده می شود. این بودجه مربوط به طرح های کلان اقتصادی است که به منظور حفاظت از طبیعت، شهرها و روستاها اجرا می شود و هدف آن حفاظت از مردم در برابر مخاطرات محیط زیستی است.

در شهرهای که با مشکل آلودگی هوا روبرو هستند دولت ها تلاش می کنند تاصنعت را کربن‌زدایی کنند و از منابع انرژی‌تجدیدپذیر و سبز استفاده کنند. در کشورهای پیشرفته، تصویب پروژه‌های صنعتی به گونه‌ای است که  با اصول توسعه پایدار و حفاظت از زیست محیط سازگار باشد. اما در کشور ما، به موضوع زیست محیط و مطالعات امکانسنجی پروژه های صنعتی توجه کافی نمی‌شود. متاسفانه، معمولا پس از اجرای پروژه‌ها، تبعات زیست محیطی آن مشخص می‌شود و هزینه های بسیار بالایی برای رفع مشکلات زیست محیطی این پروژه‌ها نیاز است. بودجه اختصاص داده شده طی پنج (5) سال اخیر و نحوه توزیع آن در سال 1402 در شکل‌های 3 و  4نشان داده شده است. 

شکل 3: بودجه سازمان زیست محیط کشور از سال 1398 تا 1402 (هزارمیلیارد ریال)

شکل 4: نحوه تخصیص بودجه زیست محیط کشور در سال 1402 (هزار میلیارد ریال)

از بودجه اختصاص یافته به سازمان زیست محیط کشور، معمولا نزدیک به 54 درصد به هزینه‌های حقوق و دستمزد پرسنل (که تعداد پرسنل این سازمان حدودا 7008 نفر است)، 15 درصد به هزینه‌های جاری و 31 درصد هزینه‌های عمرانی (سرمایه‌ای) اختصاص داده شده است. این توزیع بودجه نشان می‌دهد که بخش قابل توجهی از منابع مالی سازمان زیست محیط برای پرداخت حقوق و دستمزد پرسنل، هزینه‌های جاری و هزینه‌های مرتبط با طرح‌های عمرانی بکار گرفته می‌شود.

نتیجه‌گیری: 

بودجه اختصاص یافته به سازمان زیست محیط کشور، در مقایسه با سایر کشورها، در کمترین حد ممکن قرار می‌گیرد. این سازمان با تعداد بسیار زیادی پرسنل و با بهره‌وری پائین نسبت به سایر کشورها عمل می‌کند.

همچنین، بودجه اختصاص یافته به سازمان زیست محیط کشور به تأمین هزینه‌های جاری و حقوق پرسنل این سازمان پاسخگو نمی‌باشد. در واقع، بودجه اختصاص یافته به سازمان زیست محیط کشور کمتر از 0.2 درصد از بودجه کل کشور و کمتر از 0.06 درصد از کل بودجه شفاف کشور است.
برای برون رفت از وضعیت بحرانی زیست محیط کشور، می‌بایست علاوه براز راه و حل‌های موقت همانند تشکیل سازمان‌های غیر دولتی (NGO)، افزایش بودجه عمرانی این سازمان، و خرید چند هواپیمای آتش‌نشانی برای مناطق کوهستانی، باید از راه و حل‌های جدی و پایدار به شرح استفاده کرد:
1- اجرای سختگیرانه قوانین و مقررات محیط زیستی و تامین نظارت مناسب بر اجرای آنها، اهمیت بسیار بالایی دارد. این شامل محدود‌کردن آلودگی‌ها، کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای، مدیریت صحیح زباله‌ها و حفاظت از منابع آبی و خاکی کشور است.
2- افزایش آگاهی عمومی در‌باره مسائل زیست محبطی و اهمیت حفاظت از زیست محیط، بسیار اساسی است. باید به افزایش آگاهی مردم درباره اثرات زیست محیطی اقدام نمود و آنها را به عمل بهتر در جهت حفظ محیط زیست ترغیب کرد.
3- توسعه بر اساس اصول پایدار، به منظور حمایت از رشد اقتصادی و اجتماعی، همراه با حفظ زیست محیط، بسیار مهم است. باید در برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری های مربوط به توسعه، اصول حفاظت از محیط زیست را در نظر گرفت.
4- افزایش استفاده از منابع تجدید پذیر مانند انرژی خورشیدی، بادی، هیدروژن و سایر منابع تجدیدپذیر، به کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و حفظ زیست محیط کمک می نماید.
5- مدیریت صحیح و بهینه منابع آب شامل، حفط حوضچه‌ها، کاهش تبخیر، بهره‌برداری مستدام از آب، تقویت زیرساخت‌های آبی و در نهایت بسته شدن چاه‌های آب، برای حفظ منابع آبی بسیار ضروری است.
6- تشویق مردم و فرهنگ سازی به بازیافت و کاهش زباله ها، از طریق آموزش های عمومی و ترویج فرهنگ سبز و اراده امکانات مناسب برای جمع آوری وبازیافت زباله، می تواند بهبود وضعیت زیست محیطی کشور کمک نماید.
7- استفاده از تجربیات، فناوریهای نوین و منابع سایر کشورهای دیگر در حوزه محیط زیست می‌تواند در بهبود وضعیت زییست محیطی کشور موثر باشد.

فرامرز پژوه فعالی سیاسی و اجتماعی و کارشناس حوزه نفت و گاز 

fpazhooh@gmail.com