در عصری زندگی می‌کنیم که به عصر ارتباطات شهره است و ابزارهای متعدد ارتباطی نقش عمده‌ای در زندگی انسان‌های عصر حاضر ایفا می‌کند.
در عصری زندگی می‌کنیم که به عصر ارتباطات شهره است و ابزارهای متعدد ارتباطی نقش عمده‌ای در زندگی انسان‌های عصر حاضر ایفا می‌کند.
به گزارش ایسنا، شاید زمان ابداع تلفن به ذهن بشر خطور نمی‌کرد که تکنولوژی ارتباط بتواند پیشرفتی گسترده داشته باشد چرا که طبیعتا در آن برقراری مکالمه از راه دور اتفاق شگرفی محسوب می‌شد اما اسب تیزپای تکنولوژی به سرعت تاخت و هیچ یک از اتفاقات زمان آن را متوقف نکرد.
اکنون تکنولوژی به عصر ارتباطات رسیده و ابزارهای ارتباطی متعددی را در اختیار بشر قرار داده است، اینکه با وجود این ابزارها چقدر فاصله بین افراد کمتر شده و ارتباطات عمیق‌تر شده‌اند یا نه؟ موضوع دیگری است که باید مورد بررسی قرار گیرد و ما در این مجال قصد نداریم به آن بپردازیم اما آنچه امروز قصد واکاوی آن را داریم یکی از چندین ابزار ارتباطی است که علاوه بر ارتباطات، جنبه‌های دیگری اعم از آموزش، ارائه اطلاعات، سرگرمی و ... را هم دارد.
«فضای مجازی» یا همان دنیای غیرواقعی ارتباط که این روزها وقت بسیاری از افراد را به خود اختصاص داده، موضوعی است که در این فرصت قصد داریم به آن بپردازیم.
با گسترش ابزارهای هوشمند از قبیل تلفن‌های همراه، تبلت و لپ‌تاب تمایل افراد به برخورداری از شرایط فضای مجازی روزبه روز رو به گسترش است و همانطور که می‌بینیم افراد بسیاری در گروه‌های سنی مختلف و از اقشار متعدد جامعه به بهره‌وری از این فضا روی می‌آورند.
فضاهای مجازی برای برخی افراد تنها جنبه سرگرمی و هیجان دارد اما برای عده‌ای علاوه برآن بهره‌مندی شغلی، آموزشی و ... را نیز دربر دارد؛ موضوعی که می‌تواند در این رابطه تأمل برانگیز باشد فضای نامحدود و کنترل نشده مجازی در مواجهه با کابران مختلف در هر جنسیت، گروه سنی، شغلی و موقعیت فرهنگی، تحصیلی و اجتماعی است که می‌تواند اثرات متعددی در ذهنیت و اشتغال و دغدغه‌های فردی داشته باشد و حتی موجب تعارضات فرهنگی، مذهبی، اخلاقی و اجتماعی شود.
استفاده از تکنولوژی امروزه به یک امر ضروری و انکارناپذیر تبدیل شده است اما چگونه می‌توان در عین بهره‌مندی از فواید این ابزار، از بروز و شیوع آسیب‌ها و عوارض احتمالی استفاده نابجای آنها جلوگیری کرد؟ آیا می‌توان فضای مجازی را با دید مطلق آسیب‌زا بودن نگاه کرد و یا می‌توان از آثار مثبت آن به صورت مطلق چشم‌پوشی کرد؟
به سراغ یک کارشناس اجتماعی رفتیم تا مزایا و مضرات فضای مجازی را از زبان او جویا شویم.
عبدالله اسدی، یک کارشناس اجتماعی با اشاره به اینکه اغلب کاربران فضای مجازی در گروه سنی 15 تا 30 سال قرار دارند، گفت: کاربران نوجوان در رابطه با فضای مجازی، آسیب‌پذیرتر از دیگر گروه‌ها هستنند و خانم‌ها هم نسبت به آقایان بیشتر در معرض آسیب فضاهای مجازی قرار دارند.
وی با بیان اینکه استفاده از فضای مجازی دارای دو جنبه مثبت و منفی است، تصریح کرد: برای برخی افراد مانند خبرنگاران ارتباط با فضای مجازی امری اجتناب‌ناپذیر است چرا که به نوعی بخشی از ابزار کار آنها محسوب می شود و این جزء جنبه‌های مثبت بهره‌مندی از فضای مجازی است مشروط بر آنکه همین استفاده شغلی هم منجر به اعتیاد فضای مجازی نشود و به ابعاد دیگر زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی فرد آسیب وارد نکند.
این مدرس گروه جامعه‌شناسی دانشگاه بوعلی‌سینا در ادامه عنوان کرد: ما باید قبل از استفاده از هر ابزار نو و ناشناخته‌ای فرهنگ استفاده از آن را بیاموزیم و به خانواده و اطرافیان خود نیز بیاموزیم؛ استفاده از گوشی‌های هوشمند و گردش در فضای مجازی از جمله موضوعاتی است که در این رابطه نیازمند شناخت و فرهنگ‌سازی عمیق است بنابراین ابتدا باید مسئولان در سطح جامعه اقدام به فرهنگ‌سازی در این خصوص کنند سپس در سطح خانواده، والدین آموزش فرندان خود را در دستور کار قرار دهند در این بین نباید از نقش سیستم آموزشی غافل شویم که نقش مهمی در ایجاد و گسترش یک فرهنگ در سطح جامعه ایفا می‌کند.
اسدی تشریح کرد: پس از فرهنگ‌سازی و آموزش استفاده صحیح از ابزارهای تکنولوژی ارتباطات، نظارت می‌تواند سهم عمده‌ای در جلوگیری از بروز آسیب‌ها در قشر سنی نوجوان داشته باشد بنابراین والدین باید همواره با عطوفت و دوستی بر عملکرد فرزندان نوجوان خود در فضای مجازی نظارت داشته باشند اگرچه بهتر آن است که کف سنی برای استفاده فرزندان از فضای مجازی معین شود همانطور که در بسیاری از کشورها از جمله آمریکا، کودکان و نوجوانان زیر 15 سال حق برخورداری از تلفن هوشمند ندارند.
90 درصد مراجعان مشاوره و روانشناسی، در معرض آسیب‌های فضای مجازی قرار گرفته‌اند
این مشاور خانواده با اشاره به انواع معضلات و آسیب‌هایی که در ارتباط با فضای مجازی امکان بروز دارند، گفت: 90 درصد مراجعان مشاوره و روانشناسی، کسانی هستند که در معرض آسیب‌های فضای مجازی قرار گرفته‌اند، افرادی که در اثر ناآگاهی یا بدون هیچ محدودیت و ضابطه‌ای اقدام به استفاده از ظرفیت فضای مجازی می‌کنند غالبا دچار آسیب‌ها و عوارضی می‌شوند که گاهی این عوارض و آسیب‌ها جبران‌ناپذیرند و لطمات بسیاری بر روح فرد، اخلاقیات و طرزفکر او، خانواده و اطرافین وی می‌گذارد.
وی افزود: آسیب‌هایی که در فضای مجازی امکان بروز و ظهور دارند شامل آسیب‌های اخلاقی، انحراف متأهلان، اثرات رفتاری فردی و اجتماعی، اصطکاک در روابط خانوادگی و ... است که گاهی نتایج هریک از این آسیب‌ها تا مرز از هم پاشیدن خانواده و یا خودکشی افراد نیز پیشرفته است.
شبکه‌های بی‌حیا، دام‌های از بین برنده حجاب و عفاف
اسدی در ادامه از شبکه‌های مجازی با عنوان «شبکه‌های بی‌حیا» یاد کرد و یادآور شد: از آنجا که افراد در شبکه‌های مجازی حضور فیزیکی ندارند و از محیطی خلوت به صورت نوشتار استفاده می‌کنند، ترس اجتماعی و هراس از آسیب احساس نمی‌کنند در نتیجه خیلی زود تحت تأثیر قرار می‌گیرند و پا را از چارچوب‌های حیا، عفت، اخلاق، مذهب و عرف فراتر می‌گذارند، در این بین افراد بسیار کمی هستند که در برابر وسوسه‌های متعدد این فضا مقاوم بوده و استفاده مطلوبی از آن دارند.
وی با اشاره به آسیب‌های فضای مجازی در روابط خانوادگی گفت: حتی در صورت استفاده صحیح و بجا، حضور مداوم در فضای مجازی باعث ایجاد دیواری در بین اعضای یک خانواده می‌شود و فاصله عاطفی بسیاری بین فرزندان، والدین و همسران ایجاد می‌کند علاوه بر اینکه زمان و انرژی و نشاط افراد یک خانواده را برای داشتن ارتباط مطلوب باهم می‌گیرد و دل‌مشغولی‌های کاذب به آنها ارزانی می‌کند.
این کارشناس مسائل اجتماعی مطرح کرد: وجود سایت‌ها، کانال‌ها و لینک‌های غیراخلاقی یکی از هجمه‌های مستقیم این فضا به اخلاقیات افراد و بنیان خانواده‌هاست و چون هیچ ضابطه و کنترلی در آن وجود ندارد، بی‌حیایی و بی‌عفتی روز به روز در آن ترویج بیشتری می‌یابد.
وی با بیان اینکه بیشترین استفاده خانم‌ها از فضای مجازی در چت کردن و بیشترین استفاده آقایان در دانلود فیلم‌ها و تصاویر غیراخلاقی است، یادآور شد: تحریک جنسی آقایان در این فضا و تمایل خانم‌ها به برقراری ارتباط و صحبت با آقایان باعث می‌شود گاهی ارتباطات منافی عفت و شرع در بین این دو گروه جنسی شکل بگیرد که متأسفانه حتی برخی از این ارتباطات بین افراد متأهل نیز برقرار می‌شود که نتیجه آن از هم پاشیدن ینبان خانواده‌هاست.
راوبط صمیمانه خانوادگی سپر آسیب‌های فضای مجازی
اسدی در ادامه به تبیین راهکارهای مقابله با آسیب‌های فضای مجازی پرداخت و گفت: گرم‌تر شدن روابط اعضای خانواده را شاید بتوان مهمترین سپر و عامل واکسینه شدن افراد در برابر آسیب‌های فضای مجازی نام برد، هرچه رابطه فیزیکی و عاطفی بین والدین و فرزندان آنها بیشتر شود آنها کمتر برای گذران وقت در فضای مجازی تمایل خواهند داشت همچنین اگر همسران رابطه صمیمانه‌تری با هم داشته باشند جاذبه‌های فریبنده شبکه‌های مجازی آنها را گمراه نخواهد کرد.
وی ادامه داد: قانونمند کردن استفاده از شبکه‌های مجازی راهکار دیگری در کاهش آسیب‌های این فضاست بنابراین بهتر است هر فردی برای حضور در این شبکه‌ها برنامه و چارچوب داشته باشد و حسب نیاز و زمان‌بندی مشخصی اقدام به بهره‌مندی از مطالب مفید و ضرور این شبکه‌ها کرده همچنین خود را مقید به رعایت اصول اخلاقی و شرعی در این فضا کند.
وی افزود: نظارت والدین بر حضور فرزندانشان در شبکه‌های مجازی راهکار دیگری است که می‌تواند در کاهش اثرات مخرب احتمالی مؤثر واقع شود که باید در قالب صمیمیت و ارتباط دوستانه شکل بگیرد.
شبکه‌های مجازی، موریانه فرهنگ جامعه
در ادامه بررسی ابعاد مختلف بهره‌مندی از فضای مجازی به سراغ متولی فرهنگ یعنی اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی همدان رفتیم و دیدگاه یک کارشناس امور فرهنگی و رئیس اداره فرهنگی اداره‌کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان همدان را در موضوع شبکه‌های مجازی جویا شدیم.
محمدعلی فرجی، کارشناسی امور فرهنگی ارشاد در این گفت‌وگو با تکیه بر عنوان «شبکه‌های مجازی» به خبرنگار ایسنا گفت: همانطور که از نام و عنوان این شبکه‌ها پیداست، این شبکه‌ها غیرواقعی هستند و طبیعتا در فضای غیرواقعی امکان بروز هراتفاق غیرواقع مانند دروغگویی و پنهان‌کاری وجود دارد.
وی با بیان اینکه ترویج حقیقت یا دروغ در این شبکه‌ها محتمل است، خاطرنشان کرد: یکی از ابعادی که می‌تواند در استفاده از این شبکه‌ها مفید واقع شود، تنوع و گستردگی اطلاعاتی است که در موضوعات مختلف می‌توان به آن دست یافت اما این موضوع در عین حال می‌تواند آسیب‌زا باشد چرا که نمی‌توان به طور قاطع به صدق و صحت مطالب این شبکه‌ها اطمینان و استناد کرد و این در حالیست که اغلب ما در مواجهه با یک موضوع تازه و ظاهرا جالب به سرعت برای انتشار آن اقدام می‌کنیم بدون اینکه از صحت منبع آن مطمئن شویم.
فرجی به اتلاف حجم مضاعف زمان در شبکه‌های مجازی اشاره و تشریح کرد: اگر یک ساعت درصف نان بایستیم پس از گذشت مدتی احساس اتلاف وقت و خسران می‌کنیم اما ساعت‌ها در فضای مجازی و شبکه‌های اینترنتی گشت‌زنی و چت می‌کنیم و چنین احساسی نداریم که همین یکی از آسیب‌های بزرگ این فضاست که ما را از حقیقت زندگی و واقعیت دور می‌کند.
وی تصریح کرد: ورود در شبکه‌های مجازی علاوه بر اتلاف وقت و هزینه، تغییر فرهنگی نرمی در ما ایجاد می‌کند که مانند موریانه فرهنگ و اعتقادات ما را می‌جود و ما از آن غافل هستیم در حالیکه سود مادی و معنوی آن نصیب اغیار و بیگانگان می‌شود.
فضای مجازی، چاقوی دولبه
فرجی در ادامه با تأکید بر اینکه فضای مجازی به مثابه چاقوی دو لبه عمل می‌کند، گفت: بسته به نوع استفاده افراد و اینکه آیا قبلا برای ورود به این فضا آموزش دیده‌اند یا نه؟ تأثیرات آن بر هر شخص متفاوت است و می‌تواند آثار مثبت یا منفی متعددی داشته باشد.
وی ضعف فرهنگی را یکی از دلایل پذیرش بدون مقاومت فضای مجازی عنوان کرد و افزود: چنانچه جامعه از بنیه فرهنگی قوی برخوردار باشد در قبول هر نوآوری جدید به سرعت سرخم نمی‌کند و پس از برقراری ارتباط با این فناوری هم تقویت بنیه‌های فرهنگی باعث می‌شود هر ضدفرهنگی اعم از دروغگویی، بی‌حیایی، فریبکاری و... به راحتی در باور ما جا نکند.
بیگانگی با مطالعه، هم زمینه‌ساز هم آسیب
رئیس اداره فرهنگی اداره‌کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان همدان در ادامه بیگانگی با مطالعه را از عوامل زمینه‌ساز استفاده‌های بی‌مورد و نابجا از شبکه‌های مجازی برشمرد و افزود: پایین بودن سطح معلومات و سواد افراد جامعه جذابیت شبکه‌های مجازی را در نظر آنان افزایش می‌دهد چرا که هیچ استنادی به منابع معتبر ندارند علاوه بر آن همین استفاده‌های بی‌هدف از فضای مجازی و گشت‌زنی‌های بی‌مورد در اینترنت خود به عامل دوری از مطالعه و کاهش رغبت به بالابردن معلومات مستند و معتبر تبدیل می‌شود.
وی اطلاع‌رسانی شفاف در خصوص اثرات مفید و منفی فضای مجازی، خودسازی و فرهنگ‌سازی را به عنوان راهکارهای کاهش آسیب‌های فضای مجازی نام برد و بیان کرد: اگر سیگار کشیدن که امری مذموم و ناپسند است در فیلم‌ها به عنوان نماد فرهنگ و تشخص افراد نشان داده شود از یک ضدفرهنگ به فرهنگ جذاب تبدیل می‌شود بنابراین تا زمانی‌که زمینه پذیرش یک فرهنگ در ما ایجاد نشده باشد استفاده سوء از ضدفرهنگ‌ها توسط دشمنان به راحتی صورت می‌گیرد پس ما باید با اطلاع‌رسانی در جهت ایجاد فرهنگ صحیح استفاده از شبکه‌های مجازی بکوشیم و با خودسازی خود و دیگران را به ادامه صحیح این روند ترغیب کنیم.
شبکه‌های مجازی در تغییر مسیر زندگی افراد اثرگذار هستند
در ادامه این گزارش گفت‌وگویی با معاون اجتماعی پیشگیری از وقوع جرم دادگستری همدان ترتیب دادیم و از وی درخصوص ابعاد حقوقی آسیب‌های فضای مجازی سؤال کردیم.
سعید گلستانی، معاون اجتماعی دادگستری همدان با بیان اینکه فضای مجازی، فضای بی‌اعتمادی است، گفت: متأسفانه این روزها جرائمی در دادگاه‌ها و دادگستری مطرح می‌شود که با ریشه‌یابی آنها متوجه می‌شویم از تأثیرات سوء فضای مجازی منشعب شده است.
وی افزود: خیانت همسران، فریب دختران جوان، اغوا و اخاذی محصلان و دانشجویان تحت عناوین کمک درسی و تحصیلی و ... از جمله جرائم به وقوع پیوسته از کانال‌های فضای مجازی است که این روزها پرونده‌های آنان در داگاه‌ها روبه گسترش است.
گلستانی با اشاره به پرونده‌ای که به تازگی در دادگستری مطرح بود، تصریح کرد: در این پرونده دختری همدانی توسط چند پسر زنجانی اغوا و در محل قرار با آنان حاضر شده بود که اقدام به موقع پلیس باعث دفع هرگونه خطر از اطراف آن دختر شد اما در صورت عدم حضور نیروی انتظامی ممکن بود هر اتفاق ناخوشایندی در این رابطه شکل بگیرد.
شکل‌گیری گفتمانی اجتماعی برای معرفی آسیب‌های فضای مجازی
وی ضمن تأکید بر لزوم شکل‌گیری گفتمانی اجتماعی درخصوص شناسایی و مقابله با خطرات و آسیب‌های فضای مجازی گفت: لازمه شکل‌گیری این گفتمان ایجاد فضای آموزش در این رابطه در دانشگاه‌ها و مدارس است تا آگاهی افراد و خانواده‌ها از این طریق بالاتر رفته و از اثرات سوء آن خود را در امان دارند.
معاون اجتماعی دادگستری همدان با بیان اینکه آسیب شبکه‌های مجازی در بین نوجوانان و جوانان بیشتر است، گفت: اگرچه آماری در این موضوع ثبت نشده اما متأسفانه تعداد افراد آسیب‌دیده از این فضا روبه گسترش است و با توجه به اینکه این آسیب‌ها گاهی تا مدت‌ها بر روح و روان افراد اثرگذار است باید سازوکاری در سطح کشور برای استفاده از این شبکه ها اندیشیده شود به ویژه در قشر نوجوان باید شرایطی ایجاد شود که استفاده از تلفن‌های هوشمند برای افراد زیر 18 سال ممنوع شود.
وی شورای فرهنگی مجازی کشور را مسئول بررسی و ایجاد سازوکار قانونی در این رابطه عنوان کرد و افزود: شبکه‌های مجازی برای بسیاری از افراد، تخلیه عاطفی را در پی دارد اما خود این افراد و خانواده‌های آنان اغلب از اثرات مخرب آن بی‌اطلاع هستند بنابراین لازم است در وهله نخست، اطلاع‌رسانی عمومی و بعد ایجاد مقرررات قانونی در این رابطه شکل بگیرد.
نامحرم، نامحرم است
حجت‌الاسلام سجاد کرمی، یک کارشناس امور مذهبی بر لزوم حفظ چارچوب‌های شرعی و منطقی در فضای مجازی تأکید و خاطرنشان کرد: اگرچه فضای مجازی برای بسیاری از ما منبع تخلیه هیجانات است اما نباید در این فضا از چارچوب‌های عقل و شرع فراتر رویم.
وی استفاده از شبکه‌های مجازی را امری اجتناب‌ناپذیر عنوان کرد و گفت: این شبکه‌ها به همان اندازه که می‌توانند مفید باشند، آسیب‌هایی هم در بردارند که از جمله آن شکسته شدن حریم‌ها و شکل‌گیری ارتباط صمیمانه با نامحرم است.
این کارشناس امور مذهبی تصریح کرد: نامحرم، نامحرم است چه در فضای واقعی و چه در محیط مجازی و شرع مقدس همواره حدودی را بین محرم و نامحرم درنظر گرفته از جمله اینکه افراد را از صحبت کردن و ارتباط غیرضرور بانامحرم برحذر داشته است.
وی عنوان کرد: همه ما بخاطر زمانی‌که در فضای مجازی صرف می‌کنیم و از وقت خود و خانواده در این محیط هزینه می‌کنیم در پیشگاه الهی مسئول هستیم بنابراین حتی زمانی‌که به صورت مفید و نظام‌مند در این فضا صرف می‌شود باید مدیریت شده باشد.
کرمی ادامه داد: تحریک جوان‌ها از طریق تصاویری که در فضای مجازی منتشر می‌شود، بسیار ساده شده که همین موضوع در گسترش بی‌عفتی در جامعه و زیرپا گذاشتن مفاهیم ارزشی مانند غرور و غیرت نقش عمده‌ای دارد.
وی با بیان اینکه همه حدود الهی باید در فضای مجازی هم مانند فضای واقعی رعایت شود، گفت: از همه ما در برابر نشر مطالبی که در شبکه‌های مجازی به اشتراک گذاشتیم بازخواست خواهد شد و این وظیفه شرعی و مسئولیت انسانی ماست که پیش از انتشار هر موضوعی از صحت و سقم آن مطمئن شده و حتی برای انتشار آن موقعت سنجی و ارزیابی محیطی داشته باشیم.
از مجموع این گفت‌گوها می‌توان به این نتیجه رسید که فضای مجازی که مثل هر وجه دیگری از تکنولوژی و نوآوری می‌تواند مفید یا مضر واقع شود آنچه که مهم است نحوه استفاده ما از آن و رویکردی است که به این هزارتوی هزار رنگ داریم؛ فرهنگ‌ستیزی موضوعی است که پیش از برخورداری از هر ابزار جدید باید مدنظر قرار گیرد اما اغلب نسبت به آن بی‌توجهیم و پس از آن که اثرات منفی از آن دیدیم، زنگ‌های خطر را برای هوشیارتر شدن افراد جامعه به صدا درمی‌آوریم.
استفاده از این شبکه‌ها در عصر ارتباطات و اطلاعات اجتناب‌ناپذیر و لاینفک است اما لازم نیست در برخورداری از مواهب نوآوری عصر رسانه، بی‌محابا و بی‌پروا به استقبالش رویم؛ قدری احتیاط و هوشمندی حتما ما را با ایمنی و آسودگی خیال بیشتر به مقصد خواهد رساند.
